Δον Ζουάν

Λογοτεχνικός ήρωας. Στην ερωτική μυθολογία της Δύσης ο Δ.Ζ. εγγράφεται ως μια προνομιακή μορφή, της οποίας οι μεταμορφώσεις είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικές για την εικόνα που κάθε ιστορική εποχή σχηματίζει για τον έρωτα. Ο Δ.Ζ., αντίθετα με τον Τριστάνο, δεν ταυτίζει τον έρωτα με την ευνοημένη γυναίκα: στην απελπισμένη αναζήτηση του έρωτα θυσιάζει τη μία μετά την άλλη τις γυναίκες που έχει σαγηνεύσει. Το γοητευτικό αυτό πρόσωπο βρίσκεται στο βάθος του θρύλου όλων των λογοτεχνιών, αλλά το θέμα του Δ.Ζ. εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ισπανία· το όνομα αναφερόταν στα λαϊκά τραγούδια και η πρώτη μεταφορά του στο θέατρο πραγματοποιήθηκε με το έργο Ο απατεώνας της Σεβίλης ή ο λίθινος συνδαιτυμόνας (1630), που αποδίδεται στον Τίρσο ντε Μολίνα. Σε αυτό το έργο ο Δ.Ζ., που με τα ψέματα και τις προδοσίες του σπέρνει παντού την ταραχή και ποδοπατεί την τιμή γυναικών και ανδρών, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τα θεμέλια της κοινωνικής οργάνωσης, γίνεται τελικά θύμα των απατών του και, χωρίς να το καταλάβει, καταλήγει στη φρίκη της κόλασης. Με βάση το δράμα του Τίρσο ντε Μολίνα o Μολιέρος έγραψε το έργο Δον Ζουάν ή το λίθινο συμπόσιο (1665), δίνοντας στον ήρωα μια μεταφυσική διάσταση, που οι σύγχρονοι σκηνοθέτες ερμήνευσαν ο καθένας με διαφορετικό τρόπο: άλλοι ανακάλυψαν στον Δ.Ζ. τον κλασικό τύπο του απατεώνα, που τιμωρείται τελικά για τις αμαρτίες του, και άλλοι τον επαναστάτη που εναντιώνεται στην ηθική της εποχής του. Το θέμα του Δ.Ζ. απασχόλησε επίσης πολλά μυθιστορήματα του 18ου αι. Οι τολμηρές περιγραφές του Μαριβό προανήγγειλαν τα αχαλίνωτα πάθη, που αφθονούν στις Επικίνδυνες σχέσεις (1782) του Σοντερλό ντε Λακλό, και τους γόητες, των οποίων οι περιπέτειες τελειώνουν είτε μέσα στη χαρούμενη αμεριμνησία είτε μέσα στη δυστυχία. Στο λυρικό δράμα ο μύθος θριάμβευσε με τον Δον Ζουάν (Don Giovanni) του Μότσαρτ. Αργότερα, η μορφή του Τζάκομο Καζανόβα προσέδωσε στον χαρακτήρα του Δ.Ζ. τη σημερινή του ψυχολογική πυκνότητα και πολυμέρεια, εντάσσοντας την ερωτική του αναζήτηση σε μια καθολική εμπειρία της ζωής. Δημιούργησε με αυτό τον τρόπο έναν ψυχολογικό τύπο, του οποίου οι ποικίλες ενσαρκώσεις δεν έπαψαν να αλλάζουν μορφές σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Την εποχή του ρομαντισμού, o Δ.Ζ. επανέκτησε τη μεταφυσική του διάσταση. Άλλοτε ήταν άγγελος του κακού, που προκαλεί τη δυστυχία, τις τύψεις και την καταδίκη στην κόλαση, και άλλοτε άγγελος της ανταρσίας, που επιθυμεί να γεννηθεί σε έναν άλλο κόσμο. Ο Χόφμαν σε μία από τις Μουσικές νουβέλες του, ο Βύρων στην επική του σάτιρα Δον Ζουάν (1819) και αργότερα o Γκράμπε στον Δον Ζουάν και Φάουστ ανανέωσαν δυναμικά τα αρχικά χαρακτηριστικά του ήρωα. Το ημιτελές ποίημα του Λέναου Δον Ζουάν (1840) προσέφερε όλη την πολυπλοκότητα της δονζουανικής μυθολογίας. Τη θεματολογία εμπλούτισαν επίσης ο Γκομπινό και το τρομερό παιδί του ισπανικού ρομαντισμού Μπαρμπέ ντ’ Ορβιγί, καθώς και ο Χοσέ Θορίλια, του οποίου ο Δον Χουάν Τενόριο, που γράφτηκε τον Μάρτιο του 1844 στη Μαδρίτη, θεωρήθηκε αριστούργημα στην Ισπανία και παίζεται ακόμα και σήμερα στις κυριότερες πόλεις κατά την Ημέρα των Νεκρών. Ο Κίρκεγκαρντ στο έργο Enteneller (1843) άντλησε μια ολόκληρη φιλοσοφία από τη δονζουανική συμπεριφορά. Ο Πούσκιν, o Εσπρονθέδα, ο Μποντλέρ και ο Μιλόζ, καθώς και μουσικοί, μεταξύ των οποίων και ο Ρίχαρντ Στράους που συνέθεσε για το ποίημα του Λενάου μια σπουδαία συμφωνική σουίτα, ενδιαφέρθηκαν επίσης για το μυστήριο του Δ.Ζ. Δύο δραματουργοί του 20ού αι. επανέλαβαν το θέμα: ο Αντρέ Ομπέ στο έργο Ο άνθρωπος της τέφρας που παίχτηκε το 1950 και ο Ανρί Μοντερλάν στον Δον Ζουάν το 1958. Ο Δ.Ζ. απασχόλησε και την ψυχανάλυση· μολονότι ο Φρόιντ ασχολήθηκε λίγο μαζί του, ένας από τους μαθητές του, ο Ότο Ρανκ, του αφιέρωσε το έργο Δον Ζουάν: μια μελέτη για τη διπλή προσωπικότητα, όπου τον παρουσίασε ως τη σύγχρονη έκφραση του μύθου του Αμφιτρύωνα. Το έργο ανέτρεξε έως τις πρωτόγονες κοινωνίες, όπου ο άντρας που κινδύνευε να χάσει την ψυχή του αν έπαιρνε μια παρθένα, εγκατέλειπε αυτή τη φροντίδα στον Θεό ή στον αντιπρόσωπό του, τον βασιλιά-ιερέα. Για ορισμένους ψυχαναλυτές το ελατήριο της συμπεριφοράς του Δ.Ζ. είναι η μάταιη αναζήτηση της ιδανικής γυναίκας. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, το σύμπλεγμα του Δον Ζουάν στον άντρα είναι αντίστοιχο με το σύμπλεγμα της Βρουγχίλδης στη νεαρή κοπέλα: τη Βρουγχίλδη, την κοιμωμένη παρθένα της γερμανικής μυθολογίας, ξυπνάει ο πολεμιστής με το χρυσό φωτοστέφανο. Στην ουσία, κάτω από τη συμπεριφορά του Δ.Ζ. κρύβεται μια μορφή οιδιπόδειου συμπλέγματος: σε κάθε γυναίκα αναζητά τη μητέρα του και, επειδή δεν τη βρίσκει, την εγκαταλείπει απογοητευμένος. Εγκαταλείποντας κάθε γυναίκα εκδικείται μέσω αυτής τη μητέρα του. Συγχρόνως βλάπτει τον σύζυγο της μητέρας του, δηλαδή τον ίδιο του τον πατέρα. Σύμφωνα με τον Γκρεγκόριο Μαρανιόν, ο Δ.Ζ. δεν μπορεί να ειδωθεί παρά μόνο στους κόλπους μιας κοινωνίας με αυστηρούς ηθικούς κανόνες, γιατί είναι από τη φύση του ανυπότακτος: «Όταν το περιβάλλον γίνεται λιγότερο αυστηρό και όταν οι ηθικές απαγορεύσεις εξασθενούν, ο ηρωικός σαγηνευτής εξαφανίζεται (…). Η σημερινή παρακμή αυτού του ανθρώπινου τύπου δεν είναι παρά μία από τις ειδικές περιπτώσεις του γενικού κανόνα: της βαθμιαίας, αναπόφευκτης εξαφάνισης των μεγάλων αντιπροσωπευτικών ηρώων, που εξαφάνισε ο πολιτισμός. Οι υλικές συνθήκες της σύγχρονης ζωής αποτελούν μια πραγματική άρνηση του δονζουανικού έρωτα». Ο Πορτογάλος βαρύτονος Φρ. ντε Αντράντε ως Δον Ζουάν στην όπερα «Δον Ζουάν» του Μότσαρτ.